|
Divan-ı Lügati’t Türk’teki Atasözleri
Bilinen en eski Türk lûgatı Dîvân ü Lûgât-it Türk‘de külliyetli miktarda ata sözü … bulunduğu, bunların ise türlerinin günümüze ulaşmış belki en eski numûneleri olduğu malûmdur. Dîvan’daki bu ata sözlerinin … misâl getirilmek üzere kullanıldıkları da bilinen bir gerçektir.
Dîvân ü Lûgât-it Türk‘de Türkçe, kelime olarak lûgatte, müellifince kurulan cümleler içinde ve misâlen getirilen ata sözlerinde, dörtlüklerde ve beytlerde kullanılmıştır. Türkçe kelimeleri lûgat yapmak, eser müellifinin zâten asıl maksadıdır. Yine müellifin bu lûgatleri açıklamak için kurduğu alelâde cümlelerde kullanılan Türkçe ise kendisine âittir. Bu kelimeler ve alelâde cümleler kelime morfolojisi veyâ gramer kâidexleri açısından ehemmiyeti hâiz olabilirlerse de yine misâl getirmek için Kaşgarlı Mahmud Beğ’in eserinde kullandığı ata sözleri, …, Türkçe’nin anoxnim kültür, san’at ve edebîyât ürünleridirler. Bu bakımdan bu önemli edebiyat unsuxrunu bir arada görebilmek maksadıyla, daha önce derlenmiş olmalarına rağmen, bu ata sözlerini bir kere daha derlemeyi uygun bulduk. Burada şunu da belirtelim ki bu derlemeyi yapan kişinin görüşü, bâzı Türk ata sözlerindeki açık veyâ kapalı anlatımlar, sanki Türk Töresi’nin maddelerini muhtevîdirler.Divan, Türk, Divanı Lügatit Türk, Kaşgarlı Mahmut, Divan-u Lügati’t Türk
Dîvân ü Lûgât-it Türk‘de 1. ciltte 163, 2. ciltte 51 ve 3. ciltte 104 adet olmak üzere toplam 318 adet “Sab” denilen ata sözü vardır. Bunların 3 adedi, kendilerine “ata sözü” denilmesine rağmen, lûgatte geçen bâzı kelimelerin cümle içindeki kullanılışını göstermek için kurulmuş basit misâl cümleleridir. 1. cilt, 369’daki “0l keçişni sub iletti” yâni “O keçisini suya götürdü” ile 1. cilt 386’daki “Ol kulın tepik tepdi” yâni “O adamını tekmeledi” cümlelerinin ata sözü oldukları söylenemez. 1. cilt 244’deki “Oñay irpeldi iş” ise düzeltilerek “Oñay iş irpeldi”, yâni “Kolay iş biçildi, bitirildi” hâline sokulsa bile, bu sözün ata sözü ile bir ilişkisi yoktur. Bu bakımdan ata sözü denilen 318 adet deyişten 315 adedi gerçek ata sözüdür.
Bu 315 adet ata sözünün 3′ü 3 defâ, 26′sı da 2 defâ, ya aynen veya çok az farklılıklarla mükerreren kullanılmışlardır. Böylece ziyâde olanlarının adedi 32′dir ve 315’ten tenzil edildiklerinde ata sözlerinin sayısı 283′e iner.
Maamâfih bu takdimde, ziyâde geçen bu ata sözlerinin “DLT Tercümesi”ndeki yerleri de belirtildi ve farklı olanların içlerinden akla en yakın olanı yazıldı. Ayrıca, yemîn etmek için kullanılan bir mesel de ata sözü gibi kabûl ile yukarıda ta’dâdı yapılan 28 sayısının içine bu dahî dâhil edildi.
Ata sözleri, sözün ilk kelimesinin baş harfine göre abaça düzeni ile dizildi. Yanına “Tercüme”deki yeri işâretlendi. Bu işâretlerde Romen rakamı ile cildi, Latin raxkamı ile de sahifesi gösterildi. Ayrıca ata sözünün altında, sözün yaşayan Istanbul Türkçesi’ne çevirisi verildi.
Divan’daki Atasözlerinden Örnekler
(Görüntülemek istediğiniz başlığa dokunun.)
Divan-ı Lügati’t Türk’ten Dörtlükler
(Savaş)
Karahanlı Türkçesiyle
|
Türkiye Türkçesiyle
|
vı çuvaş kuruldı
Tuğum tikip uruldı
Süsi otun uruldı
Kançuk kaçak ol tutar |
Hakan otağı kuruldu
Tuğ dikildi kös vuruldu,
Düşman ot gibi biçildi
Beği benden nasıl kaçar? |
Eren arıg örpeşür
Öçin kekin irteşür
Sakal tutup tartışur
Köksi ara ot tüter |
Erler yaman kabarır,
Öçle kinle bakışır
Sakal tutup çekişir
Göğüsler ateş tüter. |
Alplar arıg alkışur
Küç bir bir üze alkaşur
Bir bir üze alkaşur
Edgermedip ok atar |
Alplar yaman vuruşur,
Sırt verilir, güç birleşir,
Övgü övgüye karışır,
Ölümü unutur, ok atar. |
Öpkem kelip ogradım
Arslanlayu kürkredim
Alplar başın togradım
Emdi meni kim tutar |
Öfkem gelip uğradım,
Arslan gibi kükredim,
Alplar başın doğradım,
Şimdi beni kim tutar? |
Tokış içre urıştım
Ulug birle karıştım
Tüküz atın yarıştım
Aydım emdi al Utar |
Savaş içre vuruştum,
Ulularla karıştım,
Akıtmalı atla giriştim,
Bağırdım: Al! Utar! |
Alp erenni ödürdüm
Boynm arung kadirdim
Altun kümüş yüdürdüm
Süsi kaim kim öter |
Düşman erini dağıttım,
Onların boynunu kırdım,
Altın gümüş yağma ettim,
Askeri çok, kim geçer? |
Küçi tengi tokıştı
Oguş konum okuştı
Çerig tapa yakıştı
Bizge kelip öç öter |
Son gücüne dek vuruştu,
Evi obayı çağırdı,
Askere doğru yaklaştı.
Bize gelip öç ister. |
Tıgraklamp seğirtti
Erin atm yügürti
Bizni kamug angıttı
Andag süge kim yeter |
Yiğitlenip seğirtti,
Er atını koşturdu,
Hepimizi şaşırttı,
Bu orduya kim yeter? |
Tını yeme öçükti
Eri atı içikti
Işı takı çölükti
Sözin anmg kim tutar |
En sonuda yoruldu,
Er atı esir alındı,
Hali perperişan oldu,
Artık sözünün kim tutar? |
Kanı akıp yuşuldı
Kabı kamug teşildi
Ölüg bile koşıldı
Togmış küni üş batar |
Kanı akıp fışkırdı,
Yücudu hep deşildi,
Ölülerle koşuldu,
Doğmuş güneşi batar. |
Yabaku’larla Savaş
Budraç yeme kudurdı
Alpagutm adırdı
Süsin yana kadirdi
Kelgeli met irkeşür |
Budraç yine kudurdu,
Alpların ayırdı,
Ordusunu yine döndürdü,
Gelmek üzre toplaşır. |
Usıtgan kuyaş kapsadı
Umunçlug adaş tepsedi
Ertiş suvın keçsedi
Budun anın ürküşü |
Bunaltıcı güneş bastırdı,
Umulan dost bizi kıskandı,
Düşman İrtiş’i geçmeğe kalktı,
Millet onun için ürküşür. |
Ertiş suvı Yemigi
Sıtgap tutar bileği
Kür met anmg yüreği
Kelgeli met irkişür |
İrtiş suyu Yimeği,
Sıvadılar bileği,
Pektir onun yüreği,
Gelmek için toplaşır. |
Kelse apang terkenim
İtilge met Türkünim
Yadılmagay terkinim
Emdi çerig çergeşür |
Gelse eğer hakanım,
Tamamlanır birliğim,
Dağılmaz obam evim,
Şimdi asker dizilir. |
Bıçgas bitig kılurlar
And key yeme birürler
Handın basut tiler
Basmıl Çomul tirkeşür |
Ant bitiği yazıyorlar,
Bağlılık andı içiyorlar,
Handan yardım diliyorlar,
Basmıl Çomul toplaşır. |
Basmıl süsin komıttı
Barca kelip yumıttı
Arslan tapa emitti
Korkup başı tezginür |
Basmıl ordusu coştu,
Hepsi gelip toplaştı,
Arslan’a doğru koşuştu,
Korkup başları dolanır. |
Tünle bile köçelim
Yamar suvın keçelim
Terngük suvın içelim
Yuvka yağı ovulsun |
Geceleyin göçelim,
Yamar suyunu geçelim,
Kaynak sudan içelim,
Yufka düşman didilsin. |
Tang ata yortalım
Budruç kanın irtelim
Basmıl begin örtelim
Emdi yiğit yuvulsun |
Tan atanda yürüyelim,
Budruç kanın isteyelim,
Basmıl beyini yakalım,
Haydi yiğitler toplansın. |
Kıkrıp atıp kemşelim
Kalkan süngün çumşalım
Kaynap yan yumşalım
Katgı yağı yuvılsun |
Haykmp atı sürelim,
Kalkan süngü vuralım,
Kaynayıp yine duralım,
Katı düşman yumşasm. |
Tegre alıp egrelim
Attm tüşüp yügrelim
Arslanlayu kükrelim
Küçi anıng kevüsün. |
Çepe çevre kuşatalım,
Attan inip koşuşalım,
Arslan gibi kükreyelim,
Gücü onun gevşesin |
…Diğer Şiirler…
Divan-ı Lügati’t Türk’ten Beyitler
(Aşkla İlgili Beyitler)
Üdik otı tutunup öpke yürek kagrulur
Özüm mening budursın otı anıng çaklanurAşk ateşi tutuşunca ciğer yürek kavrulur;
Benim özüm bıldırcın, onun aşk ateşinde döner.
Köngli köyüp kanı kurıp ağzı açıp katgurar
Sızgurgalır üdikler essiz yüzi burkurar
Gönlü yanar, kanı kurur; ağzını açıp güler;
Aşktan erimek üzredir, vah yazık, yüzü solar.
Kizlep tutar sevüglüg adrış küni belgürer
Başlıg közüg yapsama yaşı anıng savrukar
Gizleyip durduğu aşk, ayrılış günü anlaşılır;
Yaralı gözü kapama, onun yaşı savrulur.
|
(Hikem Beyitler)
Erdi uza erenler erdem begi bilig tag
Aydı öküş öğütler könglüm bolur angar sag
Geçmişte vardı erenler, erdem beyi, bilgi dağdı;
Söylediler çok öğütler, andıkça gönlüm sağaldı.
Bardı eren konuk körüp kutka sakar
Kaldı yavuz oyuk körüp evni yıkar
Gitti misafiri uğur sayan erler Kaldı
kötüler, hayal görse evin yıkar.
Algıl öğüt mendin oğul erdem tile
Boyda ulug bilge bolup bilging ula
Ey oğul, benden öğüt al, erdem dile;
Halk içinde ulu bilge ol, bilgin yayıla.
Öç kek kamug kişining yalmguk üze alım bil
Edgülüküg ugança eliging bile telim kil
Öç, herkesin insan üzerindeki borcudur, bil;
İyiliği elin yettiği ölçüde çok kıl.
Körklüg tonug özüngke tatlıg aşıg adınka
Tutgıl konuk agırlıg yadsun çavmg budunka
Güzel giyimi kendine, tatlı aşı başkasına;
Konuğa itibar et, yayılsın ünün buduna.
Kışka itin kelse kah kutlug yay
Tün kün keçe alkmur ödlek bile ay
Kışa hazırlan gelse de kutlu yaz,
Tükenir zaman ve aylar geçmekle gece gündüz.
Erdem tile ögrenüpen bolma küvez
Erdemsizin ögünse engmegüde enger
Erdem dile, öğrenerek olma mağrur,
Erdemsiz ögünse de imtihanda şaşar.
Kut kıvıg birse idim kulmga
Künde ışı yüksepen yokar ağar
Kut devlet verse Tanrım kuluna,
Her gün işi yükselip yukarı çıkar.
</table>
</div>
|
|
|